Beelden en symbolen

Alice Woutersen 

Sinterklaas en Zwarte Piet hebben veel attributen om zich heen die je ook terugvindt bij de Germaanse hoofdgod Wodan. Maar Sinterklaas is ook omringd door christelijke symbolen, die samenhangen met Sint Nicolaas, de bisschop van Myra. Bovendien gaat er van Sint en Piet een sterke beeldentaal uit die doet denken aan de beeldentaal in sprookjes, die waarschijnlijk samenhangt met het Nederlandse volk.

Laten we eerst eens naar ons Germaanse verleden kijken. In de midwintertijd werden er vroeger grote feesten gevierd die vaak te maken hadden met de terugkeer van de zon, met vruchtbaarheid en met het feit dat de aarde in de winter helemaal 'ingeademd' heeft (bijvoorbeeld zichtbaar aan het ontbreken van het groene blad in de winterse natuur).

De verhouding van de mens tot de kosmos was in de winter anders dan in de andere jaargetijden. De grens tussen onze wereld en de andere wereld was in de winter veel 'dunner' (denk aan het Droomlied van Olav Ästeson). In de winter ervoer de mens de goden en de gestorvenen van heel dichtbij. Zij werden dan ook uitgenodigd voor de winterse feesten (in Zweden sliep men in het 'Kerststro' en maakte daarmee het bed vrij voor de voorouders).

De goden en gestorvenen brachten in deze tijd vruchtbaarheid over het land en zorgden voor vruchtbaar zaad (denk aan het strooien van de pepernoten). Alles wat werd aangeraakt met de levensroede, werd vruchtbaar. Dat gold ook voor vrouwen. De levensroede werd gemaakt van hazelaars- of berkentakken (roe van Zwarte Piet).

De goden die in deze tijd vereerd werden waren Wodan (Odin), die ook wel de schimmelrijder werd genoemd, Donar (Thor) of bokkerijder (kerstbok in Zweden) en Freyr, of ooievaar of everzwijn (marsepeinen varken). Freyr was een uitgesproken god van de vruchtbaarheid.

Wodan trad het meest op de voorgrond. Hij werd ook wel Hniker genoemd, dat betekent ophitser. In de midwintertijd trok Wodan met zijn 'wilde heir' (de gestorvenen) door het land en keek - zoals ook zijn vrouwelijke tegenhanger Vrouw Holle, 6 januari is haar feestdag - bij de mensen naar binnen, beoordeelde hen en verdeelde zijn gaven. Het gat in het dak (later schoorsteen) was voor de mensen van toen de verbinding met de geestelijke wereld.

Natuurlijk werden er in deze tijd vele offers gebracht om de goden gunstig te stemmen. Een naklank van deze offergaven vinden we nu nog terug in ons grote arsenaal van Sinterklaaslekkernijen: suikerbeesten, deegfiguren (taai-taai, speculaas), vruchten, noten (marsepein, amandelspijs).

Wodan had een paard, Sleipnir genaamd, waarop hij door de lucht reed. Deze schimmel had acht benen, zodat hij in twee werelden kon rijden. Vooral in storm en wind werd Wodan op zijn paard beleefd. En wat doet onze Sint?

Hij rijdt op zijn schimmel door de lucht en springt van dak naar dak.

Wodan had een zetel, Hlidskalf. Wanneer hij daarop zat kon hij alles zien wat er in de wereld gebeurde. Ook Sint weet alles.

Twee zwarte raven, Hugin (gedachte) en Munin (gedenk of geheugen) brachten Wodan dagelijks berichten van de aarde. Verder volgden twee wolven hem aan de voet (zoals een hond) maar hij moest ze wel onder appél houden. Deze vier samen doen denken aan het vroegere beeld van Zwarte Piet met een ketting aan de voet. Wodan inspireerde de mens via zijn nachtbewustzijn, zoals Sinterklaas door de nacht rijdt.

Vroeger offerden de mensen aan Wodan en aan zijn paard. Voor het paard leggen we nog steeds wat klaar - een wortel, wat brood of water - en de Sint bieden wij tegenwoordig ons, wat materialistisch geworden, verlanglijstje aan.

Wodan gaf ons de taal, die wij nu zingend naar Sinterklaas omhoog heffen. Hij veroverde voor ons de mede Odroenir (die de geest in beweging brengt) die ons aan kan zetten tot dichten. Ook gaf hij zijn volk de Runen, een schrift dat zich misschien afspiegelt in de chocolade letters, de banketstaaf (of de banketkrans die we met kerst eten).

En de christelijke beelden? In vele kerken vind je de beeltenis van Sint Nicolaas, bisschop van Myra. Een heilige die vele volken heeft aangesproken. In Rusland wordt hij soms vadertje Nicola genoemd.

Het medeleven en medelijden hebben met je medemens. Elkaar helpen en in liefde naar elkaar kijken is een christelijk aspect dat je bij onze Sinterklaas terugvindt. Ook het geven van cadeautjes aan een ander, als 'plaatsvervanger' van Sint, lijkt mij christelijk. Je neemt Sint Nicolaas als voorbeeld. Sinterklaas is rechtvaardig, terwijl Sint Nicolaas van Myra altijd op kwam voor hen die onrechtvaardig behandeld werden.

Het uiterlijk van Sinterklaas is als dat van een bisschop, en de intocht van de Sint is statig zoals een bisschop of koning betaamt.

In kerken wordt hij vaak afgebeeld met een boek en met drie gouden ballen of appels. Zijn dat onze appeltjes van oranje?

Een legende uit de vierde eeuw vertelt dat Sint Nicolaas de drie dochters van een in armoede vervallen handelaar drie buideltjes geld gaf, zodat zij konden trouwen. Wanneer je dit verhaal wilt uitleggen zoals je de beelden van een sprookje uitlegt, dan wordt hier gezegd: schenk de drie verarmde zielegebieden van de mens weer gouden (zonne)wijsheid, zodat zij zich weer verder kunnen ontwikkelen.

In de twaalfde eeuw liggen de zaken weer anders, dan moeten de kindkrachten van de mens zelf worden opgewekt zodat de mens uit eigen kracht zijn zielegebieden kan veredelen. Dit vind je terug in het beeld van Sint Nicolaas met het tonnetje waar drie kinderen uit stappen.

Je kunt je afvragen waarom de klompjes goud soms worden afgebeeld als appels. Zouden we dan moeten denken aan de appelen van de Hesperiden die Herakles uit de heilige tuin moest halen, of aan de appelen van Iduna uit de Germaanse mythologie? Dit zijn de appelen des levens die verjongende krachten kunnen schenken.

We zijn nu in het gebied van de beeldentaal aangekomen.

Sinterklaas komt ieder jaar met de boot uit Spanje. Hij komt van over het water, dat wil zeggen vanuit de andere wereld. Waarom Spanje? Dat is niet helemaal eenduidig. In het Frans betekent een 'chateau d’Espagne' een luchtkasteel en heeft dezelfde gevoelswaarde als Engel-land: de andere wereld. In Spanje zelf zijn geen Nicolaaskerken.

Wanneer Sinterklaas op zijn paard door ons land rijdt, gevolgd door zijn Peten, dan draagt hij een rode mantel, een rode mijter, al dan niet met een geel of gouden kruis. Zijn onderkleed is, net als zijn paard, wit. Hij wordt gevolgd door vele zeer kleurrijke zwarte Pieten.

Waaraan doet ons dit beeld herinneren?

Misschien aan Floris, uit het verhaal van Floris en Blanchefleur (rode roos en witte lelie) of aan Parcival die lange tijd als rode ridder rond trok op zoek naar de graal. Beide in de middeleeuwen zeer geliefde verhalen, met (nog steeds) een grote voedende waarde voor de mens.

Deze verhalen komen, net zoals de meeste volkssprookjes, uit een religieuze stroming die het esoterisch christendom wilde behoeden en vruchtbaar wilde laten zijn voor het leven van alledag.

Het waren de Rozenkruisers die er voor zorgden dat het 'kind in de mens' niet gestorven is: zij zorgden ervoor dat er sprookjes en verhalen verteld werden die in beeldvorm de weg wijzen aan de mens die met vallen en opstaan de goede weg probeert te bewandelen.

De rode ridder Floris heeft veel te maken met Christiaan Rosenkruis.

Is het toeval dat Sint Nicolaas in het begin van de 20e eeuw fysiek in ons land verschijnt in een rozenkleurige mantel, een leliewit onderkleed, op een wit paard en omring door zwarte Pieten?

De kleuren rood, wit en soms zwart (of blauw) komen in vele sprookjes voor, bijvoorbeeld in Sneeuwwitje, Van de wachtelboom, De man in alle kleuren, Sneeuwwitje en Rozenrood, enz.

Rood als kleur van het bloed; rozenrood is gelouterd bloed. Wit betekent 'rein'. Rijden op een wit paard betekent reine gedachten, een rein bewustzijn. Zwart betekent: geaard zijn, in contact staan met de fysieke wereld.

Zoekend langs aardse afdrukken van volksgebruiken en van fysiek zichtbare beelden, ontmoeten we de werking van de stroming van de Rozenkruisers. Zij hebben het kind in de mens gevoed en behoed. Al lezend, zoekend en pratend licht opeens de Michaëlische Widar op, die we vonden door ons te verdiepen in de geesteswetenschappen. Hij is degene die ons verjongende krachten kan schenken.

Sinterklaas heeft het vermogen beiden in zich te verenigen!

© Het Zonnejaar 1980 - 2024